آیه 29 سوره انسان

إِنَّ هذِهِ تَذْكِرَةٌ فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلى‌ رَبِّهِ سَبِيلاً «29»

إِنَّ هذِهِ تَذْكِرَةٌ: بدرستى كه اين سوره پندى و موعظه‌اى است كه به آن متذكر شوند به امر آخرت؛ يا اين معامله اهل بيت در بذل و ايثار، عبرتى است مر مؤمنان كه تبليغ را تا به مثل آن تأمل كنند و از مثل اين جزاها بهره يابند. يا اين رسالت آن مى‌كنى، در آن تذكره‌اى است مر طالبان راه حق را، فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ: پس هر كه خواهد فراگيرد، إِلى‌ رَبِّهِ سَبِيلًا: به قرب پروردگار

جلد 13 - صفحه 424

خود راهى را به وسيله كسب طاعات و خيرات و اجتناب از محرمات.

تبصره: آيه دليل است بر آنكه بندگان در تكاليف الهى مجبور نيستند، بلكه مختارند در فعل و ترك، و لذا مستوجب ثواب و عقاب شوند. و استطاعت هم قبل از فعل باشد، پس مبطل قول مجبره خواهد بود.

إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ تَنْزِيلاً «23» فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَ لا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ كَفُوراً «24» وَ اذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ بُكْرَةً وَ أَصِيلاً «25» وَ مِنَ اللَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَيْلاً طَوِيلاً «26» إِنَّ هؤُلاءِ يُحِبُّونَ الْعاجِلَةَ وَ يَذَرُونَ وَراءَهُمْ يَوْماً ثَقِيلاً «27»

نَحْنُ خَلَقْناهُمْ وَ شَدَدْنا أَسْرَهُمْ وَ إِذا شِئْنا بَدَّلْنا أَمْثالَهُمْ تَبْدِيلاً «28» إِنَّ هذِهِ تَذْكِرَةٌ فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلى‌ رَبِّهِ سَبِيلاً «29» وَ ما تَشاؤُنَ إِلاَّ أَنْ يَشاءَ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلِيماً حَكِيماً (30) يُدْخِلُ مَنْ يَشاءُ فِي رَحْمَتِهِ وَ الظَّالِمِينَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً أَلِيماً (31)

ترجمه‌

همانا ما فرو فرستاديم بر تو قرآن را فرستادنى‌

پس صبر كن براى حكم پروردگارت و پيروى مكن از آنها گناهكارى يا ناسپاسى را

و ياد كن نام پروردگار خود را در ابتدا و انتهاى روز

و از شب پس سجده كن براى او و تنزيه نما او را بتسبيح در شب پاره‌اى از آن طولانى‌

همانا اين گروه دوست ميدارند لذّتهائى را كه بزودى فراهم آيد و رها ميكنند پشت سر خود روز سنگينى را

ما آفريديم آنها را و استوار نموديم بند و بست اعضاء آنانرا و وقتى بخواهيم بدل مينمائيم آنانرا به امثالشان بدل نمودنى‌

همانا اين پندى است پس هر كه خواسته باشد ميگيرد بسوى پروردگار خود راهى‌

و نميخواهيد مگر آنكه بخواهد خدا همانا خدا ميباشد داناى درست كار

داخل ميسازد هر كه را بخواهد در رحمت خود و ستمكاران را مهيا فرموده است بر ايشان عذابى دردناك.

تفسير

خداوند منّان نازل فرمود قرآن را بر پيغمبر خود بتدريج در مدّت رسالت آنحضرت بر حسب اقتضاء وقت و مصلحت زمان با دلالت بر ولايت امير المؤمنين عليه السّلام چنانچه در كافى از امام كاظم عليه السّلام نقل نموده پس بايد صبر فرمايد پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بر آزار قوم و زحمت ابلاغ تا برسد حكم خدا بنصرت او بر اعداء و اطاعت ننمايد از مردمى كه گناهكار يا كافر و مصرّ بر كفرند و ميخواهند بدسائس و حيل آنحضرت را از امر دعوت باز دارند مانند عتبة بن ربيعه و وليد بن مغيره و

جلد 5 صفحه 322

ابو جهل كه بعضى از مفسّرين ذكر كرده‌اند و ياد فرمايد نام خدا را در نماز صبح و ظهر و عصر و در قسمتى از شب سجده نمايد براى خدا كه نماز مغرب و عشاء باشد و تنزيه نمايد او را بتسبيح در قسمتى طولانى كه از نصف شب تا صبح باشد در نماز شب چنانچه از روايات ائمه اطهار استفاده ميشود ولى بعضى از مفسّرين بكرة و اصيلا را عبارت از صبح و شام دانسته و كنايه از دوام ذكر و دعا و تبليغ رسالت گرفته‌اند و من اللّيل را تا آخر آيه بر نمازهاى شب اعمّ از واجب و مستحب حمل نموده‌اند و ميفرمايد همانا اين مردم دوست دارند دنيا را كه نقد است و بعجله استفاده از لذّات آن ميتوانند بنمايند و آخرت را كه روز سنگين سختى است و در مقابل دارند پشت سر انداخته‌اند و براى آنروز كار نميكنند و بنابر اين وراء در كلام الهى محتمل است بمعناى پيش رو باشد و ميشود بمعناى پشت سر باشد و در هر حال آنرا واگذارده‌اند بحال خود و فكر آنروز نيستند ما خلق نموديم آنها را و محكم نموديم بند و بست اعضاء آنانرا و ربط داديم مفاصلشان را به اعصاب در خلقت كه كار آمد و فعّال ما يشاء شدند و اگر بخواهيم ميميرانيم آنها را و امثالشان را در استحكام خلق و قدرت بر كار دو مرتبه خلق مينمائيم در آخرت يا در دنيا تا قيام باطاعت و عبادت ما نمايند آنچه تاكنون ذكر شد در قرآن از ارشاد بعظمت امر آخرت و غيره موجب تذكّر مردم است بوظائف خودشان پس هر كس بخواهد راه تقرّب بخدا را كه قبول ولايت مولى است در پيش خواهد گرفت چنانچه در كافى از امام كاظم عليه السّلام نقل نموده و در عبادت و اطاعت كوتاهى نخواهد نمود ولى كسى نميخواهد راه حق را در پيش بگيرد مگر آنكه قبلا خدا خواسته باشد كه او به اختيار خود راه حق را پيش گيرد و جبر و تفويض نيست بلكه امر بين امرين است چنانچه در خرائج از امام زمان عليه السّلام نقل نموده كه فرمود دلهاى ما ظرفهاى مشيّت خدا است وقتى او بخواهد ما ميخواهيم و اين آيه را تلاوت نمود و مفوّضه را تكذيب فرمود همانا خداوند دانا و حكيم است نميخواهد مگر باقتضاء علم و حكمت و داخل ميكند هر كس را بخواهد در رحمت خود كه ولايت ائمه اطهار است بنقل كافى از امام كاظم عليه السّلام بهدايت و توفيق طاعت و براى‌

جلد 5 صفحه 323

ستمكاران بخود و خلق آماده فرموده عذاب اليم دوزخ را در ثواب الاعمال و مجمع از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه هر كس سوره هل اتى را در هر صبح روز پنجشنبه بخواند خداوند حوريان زيادى از بكر و ثيّب براى او تزويج ميفرمايد و با پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم محشور خواهد شد و الحمد للّه ربّ العالمين و صلّى اللّه على محمد و آله الطاهرين.

جلد 5 صفحه 324

إِن‌َّ هذِه‌ِ تَذكِرَةٌ فَمَن‌ شاءَ اتَّخَذَ إِلي‌ رَبِّه‌ِ سَبِيلاً «29»

‌اينکه‌ آيات‌ شريفه‌ تذكره‌ و گوشزد بندگان‌ ‌است‌ ‌پس‌ كسي‌ ‌که‌ بخواهد بگيرد بسوي‌ پروردگارش‌ راهي‌ ‌را‌. خداوند ارسال‌ رسل‌ و انزال‌ كتب‌ و جعل‌ احكام‌ و اوامر و نواهي‌ ‌براي‌ بشر فرموده‌ و اسباب‌ و قوي‌ و عقل‌ و شعور و ادراك‌ عنايت‌ كرده‌ ‌که‌ ‌هر‌ ‌که‌ بخواهد سعادتمند شود و رستگاري‌ پيدا كند بتواند و راه‌ عذر ‌بر‌ ‌آنها‌ بسته‌ شود و حجت‌ ‌بر‌ ‌آنها‌ تمام‌ شود لكن‌ فاعليت‌ فاعل‌ ‌از‌ ‌هر‌ جهت‌ تمام‌ ‌است‌ ولي‌ قابليت‌ قابل‌ ‌هم‌ شرط ‌است‌ لذا ميفرمايد ‌ما كار ‌خود‌ ‌را‌ تمام‌ كرديم‌.

إِن‌َّ هذِه‌ِ تَذكِرَةٌ ‌اينکه‌ قرآن‌ مجيد و آيات‌ شريفه‌ ‌براي‌ ‌اينکه‌ ‌است‌ ‌که‌ بندگان‌ ‌از‌ خواب‌ غفلت‌ بيدار شوند و بخود بيايند.

فَمَن‌ شاءَ ‌که‌ ‌هر‌ كس‌ بخواهد بتواند و تمام‌ وسائل‌ ‌بر‌ ‌او‌ فراهم‌ ‌شده‌ ‌که‌.

اتَّخَذَ إِلي‌ رَبِّه‌ِ سَبِيلًا طرق‌ ‌الي‌ اللّه‌ ايمان‌ و اخلاق‌ فاضله‌ و اعمال‌ صالحه‌ ‌است‌ بعكس‌ سبل‌ شيطان‌ كفر و شرك‌ و عناد و ضلالت‌ و صفات‌ خبيثه‌ و اعمال‌ سيئه‌ ‌است‌، گروهي‌ ‌اينکه‌ گروهي‌ ‌آن‌ پسندند:

]

(آیه 29)- سپس به کل بحثهائی که در این سوره آمده است- که مجموعا یک برنامه جامع سعادت را ارائه می‌دهد- اشاره کرده، می‌گوید: «این یک تذکر و یادآوری است، و هر کس بخواهد (با استفاده از آن) راهی به سوی پروردگارش برمی‌گزیند» (ان هذه تذکرة فمن شاء اتخذ الی ربه سبیلا).

وظیفه ما نشان دادن راه است، نه اجبار بر انتخاب، این شما هستید که باید با عقل و درک خود، حق را از باطل تشخیص دهید، و با اراده و اختیار خود تصمیم بگیرید.

این در حقیقت تأکیدی است بر آنچه در آغاز سوره گذشت که فرمود: «ما راه را به او نشان دادیم، خواه پذیرا شود و شکر این نعمت را به جا آورد، یا روی گرداند و کفران کند».